نگاهی به تاریخچه ، ساختار و نحوه عملکرد آژانس بین المللی انرژی اتمی‌

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا (International Atomic Energy Aency) در سال 1957 با توافق 18 کشور به عنوان نهادی مستقل از سازمان ملل متحد تشکیل شد. تشکیل این آژانس به تبع سخنانی بود که در 1953 آیزنهاور، رییس جمهور وقت آمریکا در کنفرانس اتم برای صلح در مجمع عمومی سازمان ملل مطرح کرد و پیشنهاد داد که یک نهاد بین‌المللی برای کنترل سلاح‌های اتمی تشکیل شود. این پیشنهاد در زمانی مطرح شد که آمریکا خود سلاح اتمی در اختیار داشت و حتی تنها کشوری بود که از آن استفاده کرده بود ضمن اینکه کشورهای دیگر نیز به شدت در مسیر دستیابی به این سلاح حرکت می‌کردند و حتی برخی از آنها به این سلاح دسترسی پیدا کرده بودند.
با اینکه اصولا این آژانس از سازمان ملل مستقل است و رسما و عملا فعالیت‌های آن در چارچوب جداگانه‌ای صورت می‌گیرد ، اما مصوبات و گزارش‌های آن برای مجمع عمومی و شورای امنیت سند معتبری محسوب می‌شوند که می‌توانند براساس آنها به تصویب قطعنامه‌های لازم بپردازند .
مقر این سازمان در وین پایتخت اتریش قرار گرفته است و ماموریت اصلی آن ارتقا استفاده‌های صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و مدیریت برنامه‌های بازرسی ، حسابرسی و کنترل منابع هسته ای که مجموعا تحت لفظ بازرسی و نظارت مطرح می‌باشند، اعلام شده است . طبق اساسنامه‌ این سازمان نظارت و بازرسی یاد شده برای تضمین این امر صورت می‌گیرد که مواد هسته‌ای برای تولید سلاح‌های اتمی به کار نروند. امروزه بازرسان آژانس بیش از 800 تاسیسات هسته‌ای را در 110 کشور تحت بازرسی و نظارت دارند، اما علیرغم این نظارت و بازرسی آژانس هیچ گونه اقتدار مستقلی برای نظارت بر برنامه‌های هسته‌ای کشورهایی که به معاهده‌ منع تکثیر سلاح‌های هسته‌ای نپیوسته‌اند ، ندارد. به علاوه آژانس فقط می‌تواند بر تاسیساتی نظارت کند که کشورها به آن اجازه بازرسی دهند؛ علیرغم این که نظارت آژانس بر فعالیت‌های هسته‌ای عراق از سال 1992 فعالانه و موثر بوده است، اما در موارد دیگر تا خود کشورها به آژانس اجازه ندهند، که از تاسیسات هسته‌ایشان بازرسی کند ، آژانس قادر به اعمال زور و نقض عدم تمایل کشورها نیست. به عنوان مثال، آرژانتین، برزیل، هند، رژیم صهیونیستی وپاکستان تاکنون به آژانس برای نظارت و بازرسی از تاسیسات هسته‌ای خود اجازه نداده‌اند و حتی معاهداتی چون معاهده منع تکثیر سلاح‌های هسته‌ای را نیز امضا نکرده‌اند.



در حال حاضر131 کشور جهان عضو آژانس می‌باشند که بیشترین عضویت‌ها نیز در همان سال‌های اولیه تشکیل آژانس بوده است ؛ به طوری که پس از آن با فواصل زمانی چند سال فقط یک کشور به عضویت این سازمان درآمده است.

آژانس سه ارگان مرتبط باهم دارد :
الف) شورای حکام
ب) کنفرانس عمومی که شاخه قانونگذاری آژانس می‌باشد
ج) دبیرخانه که مسوول اجرا و عملیاتی کردن مصوبات است

شورای حکام :
شورای حکام سالانه پنج‌ بار تشکیل جلسه می‌دهد. این شورا متشکل از 35 عضو است که جلسات آن در ماه‌های مارس ، ژوئن ، دو جلسه در ماه سپتامبر که قبل و بعد از جلسه سالانه کنفرانس عمومی تشکیل می‌شود و جلسه‌ پنجم که در ماه دسامبر سریعا بعد از جلسه کمیته همکاری و پشتیبانی تکنیکی آژانس تشکیل می‌شود. شورای حکام در جلسات خود درباره گزارش‌های آژانس، برنامه‌های آژانس، بودجه آژانس و درخواست‌های عضویت توصیه‌هایی به کمیسیون عمومی می‌کند. هم‌چنین این شورا توافقنامه‌های نظارت و بازرسی و استانداردهای ایمنی آژانس را نیز تصویب می‌کند و اختیار انتصاب رییس آژانس را دارد؛ البته در صورتی که کمیسیون عمومی این انتصاب را تصویب و تایید کند. در واقع می‌توان شورای حکام را قوه مجریه و کنفرانس عمومی را قوه‌ی مقننه آژانس دانست.

کنفرانس عمومی :
جلسات کنفرانس عمومی آژانس سالی یک بار تشکیل می‌شود. وظیفه اصلی این کمیسیون تصویب گزارش‌ ها ، برنامه‌ها، بودجه آژانس که از طرف شورای حکام به این کنفرانس ارجاع می‌شود ؛ و هم ‌چنین تصویب پذیرش هرگونه درخواست عضویتی می‌باشد. کنفرانس عمومی طی جلسه سالانه درباره‌ خط مشی‌ها و برنامه‌های آژانس و موضوعات مختلفی که توسط شورای حکام، رییس و دولت‌های عضو مطرح می‌شوند ؛ به بحث و گفت‌ وگو می‌پردازد. هیات‌های نمایندگی دول عضو نیز هر ساله در جلسه کنفرانس سخنرانی کوتاهی دارند.

دبیرخانه :
دبیرخانه آژانس نیز مسوول اجرای برنامه‌ها و مصوبات نهادهای تصمیم‌ساز آژانس است. رییس آژانس مسوول دبیرخانه است که برای یک دوره چهار ساله انتخاب می‌شود. رییس فعلی آژانس، محمد البرادعی است که در اول سپتامبر 1999 به این سمت منصوب شده است. رییس آژانس شش معاونت دارد که هر کدام مسوول قسمت خاصی هستند.
در راستای تحقق بخشیدن به وظیفه اصلی آژانس که نظارت بر فعالیت‌های هسته‌یی کشورها و ممانعت از ساخت سلاح‌های هسته‌ای است ؛ در سال 1968 معاهده منع تکثیر سلاح‌های هسته‌ای (NPT) تدوین شد که در سال 1970 به مرحله اجرا درآمد. کشورهای عضو این معاهده آژانس را به عنوان ضامن اجرای مواد معاهده در نظر می ‌گیرند.
بر این اساس بازرسان آژانس این حق را دارند که با اجازه دولت‌های عضو به صورت مرتب و برنامه ‌ریزی شده از تاسیسات هسته‌ای آنها دیدن کنند و بر مکان‌ هایی که متعلق به مواد هسته‌ای و تاسیسات هسته‌ای می ‌باشند ؛ نظارت داشته باشند. این بازرسان ابزارهای نصب شده در این تاسیسات از جمله دوربین‌ های مدار بسته و پلمپ‌ها را بررسی می ‌کنند و نوع مصرف مواد هسته‌ای را تحت آزمایش قرار می ‌دهند ؛ بازرسان مزبور پس از انجام بازرسی‌ها گزارش‌های خود را جدا گانه به دولت مربوطه و آژانس و در صورت حاد شدن مساله به مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل جهت اقدامات بین‌المللی ارایه می‌دهند.
روند بازرسی‌های آژانس پس از جنگ خلیج فارس در سال 1991 با بازرسی از برنامه‌های هسته ای احتمالی عراق شدت گرفت و تا امروز نیز ادامه دارد. در اواخر سال 1996 شورای حکام تصمیم به ایجاد یک کمیته دایم برای مذاکره درباره برقراری یک ابزار قانونی برای اعمال موثرتر اقتدار آژانس گرفت. این کمیته درباره متن پروتکل الحاقی برای تضمین هرچه بیشتر توافقنامه‌های دول عضو و آژانس به بحث پرداخت که نهایتا این پروتکل در ماه مه 1997 به تصویب شورای حکام رسید ؛ طبق پروتکل الحاقی که موسوم به پروتکل 2+93 نیز می ‌باشد ؛ دولت‌ها موظف به فراهم کردن اطلاعاتی برای آژانس درباره تمامی جنبه‌های چرخه سوخت هسته‌ایشان، تحقیق و توسعه مرتبط با چرخه سوخت هسته‌ای و تمام تاسیسات و تکنولوژی‌ های هسته‌ای، طرح‌های بلندمدت توسعه چرخه سوخت هسته‌ای و دسترسی گسترده و آسان آژانس به برنامه‌ها و تاسیسات هسته‌ایشان می‌باشند.

با وجود همه این امکانات و فرصت‌های نظارتی، آژانس هنوز با چالش‌های جدی‌ای در ممانعت از تولید و تکثیر سلاح‌های هسته‌ای توسط کشورها مواجه است ؛ این چالش را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد :
اول) هنوز این مساله که کشورها مرجع نهایی تصمیم‌ گیری درباره این هستند که آژانس از تاسیسات هسته‌ای آنها بازرسی کند؛ مانع عمده‌ای بر سر راه بازرسی‌های مطمئن، آشکار و غیر مخفی از تاسیسات و فعالیت‌های هسته‌ای کشورها می‌باشد. براساس همین مانع است که هند و پاکستان به سلاح هسته ای دست یافتند و تاکنون به آژانس اجازه بازرسی از تاسیسات هسته ا‌یشان را نداده‌اند.
دوم) توسعه تکنولوژیکی از جمله توسعه و گسترش سریع تکنولوژی‌های رایانه‌ای به کشورها اجازه می‌دهد که برنامه‌های نظامی و هسته‌ای خود را ناملموس‌تر پیگیری کنند؛ که این امر موفقیت بازرسی‌های آژانس را در یافتن واقعیت‌های مربوط به نوع فعالیت هسته‌ای کشورها مشکلتر می‌سازد. اما در پس جدی یا غیرجدی عمل کردن آژانس در مقابل کشورها اراده قدرت‌های بزرگ خصوصا آمریکا در شرایط پس از جنگ سرد است ، ‌که نقش بسیار زیادی در ایجاد حساسیت زیاد بر روی یک کشور و نادیده انگاشتن یک کشور دیگر دارد . در این رابطه مثال بارز مورد رژیم صهیونیستی است که به دلیل حمایت‌های آمریکا با اینکه زرادخانه‌ عظیم هسته‌ای دارد، اما تاکنون از تن دادن به بازرسی و حتی امضای معاهده‌ منع تکثیر سلاحهای هسته‌ای سرباز زده است